ogród jordanowski

Historia placów zabaw cz. II

Kolejnym przykładem ciekawego podejścia do tematu placów zabaw dziecięcych, które wpisało się na trwałe w historię tychże miejsc, jest koncepcja ogrodu jordanowskiego. Powstały w 1889 roku, w Krakowie Park dr Henryka Jordana od początku istnienia zyskał ogromną popularność nie tylko w kraju ale też poza jego granicami.

Ogrody jordanowskie

 „Idea ogrodu jordanowskiego (która ma już ponad 100 lat) została oparta na założeniu, że ogród jest idealnym miejscem dla dzieci i młodzieży, które przy odpowiednim zagospodarowaniu umożliwi ich wszechstronny rozwój. Według dr. Jordana rekreacja powinna umożliwiać wszechstronny rozwój człowieka i dotyczyć każdej ze sfer – fizycznej, emocjonalnej i intelektualnej. (…) Program funkcjonalny ogrodu zapewniał zarówno gry i zabawy zespołowe, jak i program dydaktyczny, samodoskonalenie, warsztaty i integrację w otoczeniu zieleni stanowiącej integralną część założenia”  (Czałczyńska – Podolska, 2009).

Ogrody Jordanowskie miały przede wszystkim stwarzać bezpieczne warunki do uprawiania sportu i zabawy, zwłaszcza w warunkach miejskich. Jak pisali w swojej książce ‘Ogrody jordanowskie’ – Śliwowska i Wędrowski – urządzenia zabawowe znajdujące się na terenie ogrodu mają dawać dziecku „…najwięcej podniet do myśli i czynów, stawiać przed nim  trudności do rozwiązania…” (Śliwowska, Wędrowski, 1937).

Poprzedzając próbę opisania wyglądu i sposobu funkcjonowania Ogrodu Jordana należy jednakże nieco przybliżyć postać tego niezwykłego lekarza i pedagoga (Fot.14)

Kim był Henryk Jordan?

Henryk Jordan urodził się 23 lipca 1842 roku w Przemyślu. Studia medyczne rozpoczął w Wiedniu, jednak z powodu problemów finansowych po kilku miesiącach przeniósł się do Krakowa. Jordan posiadał silną chęć poznawania świata – dawał prywatne lekcje w Berlinie, pracował w zakładach gimnastyki szwedzkiej dla dziewcząt w Nowym Jorku, tam też rozpoczął własną praktykę, jako ginekolog i położnik. Szybko zdobył sławę i uznanie, w niedługim czasie założył renomowaną szkołę położnych.

Dobra sytuacja finansowa pozwoliła mu na swobodne podróżowanie i zdobywanie doświadczenia. Po roku 1870 osiadł na stałe w Krakowie, gdzie poznał swoją żonę Marię Gebhardt, która rok później urodziła mu syna – Jerzego. Doktor Jordan cały czas powiększał swój dorobek naukowy, jego inteligencja i pomysłowość zostały dostrzeżone przez lokalne władze i w 1881 roku został wybrany do Rady Miasta Krakowa, gdzie pracował do końca życia.

Koniec roku 1881 był dla Jordana niezwykle ciężki – zmarł jego jedyny, ukochany syn, a żona zapadła na nieuleczalną chorobę.  Od tego momentu całkowicie poświęcił się na rzecz działalności publicznej, a całą swoją miłość przelał na młodzież i dzieci – zwłaszcza te z najuboższych rodzin. To właśnie w tym okresie powstał słynny ogród gier i zabaw przy krakowskich Błoniach, nazywany przez wielu – dziełem życia Jordana.  Lata wytężonej pracy i częste wyjazdy zagraniczne negatywnie odbiły się na zdrowiu doktora. Zmarł 18 maja 1907 roku w wyniku choroby serca oraz zapalenia płuc. Życie i dzieło Henryka Jordana można scharakteryzować według następującego porządku:

człowiek – lekarz i higienista – działacz społeczny i filantrop – pedagog – nowator wychowania fizycznego i pionier reakcji (Bukowiec, 2008)

Dzieło życia Jordana

W roku 1889 na prośbę dr Henryka Jordana, Rada Miejska Krakowa wydzierżawiła 8 ha ziemi na krakowskich Błoniach pod budowę placu zabaw dla dzieci i młodzieży, wg planów Bolesława Małeckiego (Ryc.2). Początkowo dr Jordan finansował całe przedsięwzięcie z własnych środków. Wkrótce jednak władze Krakowa postanowiły wspomóc placówkę stałą roczną kwotą, która w 1889 roku wynosiła 1889 koron, a już w 1891 – 5 000 koron. Park był wspierany także przez osoby prywatne, przykład może stanowić A. Lubomirski, dzięki któremu w parku posadzono kilka tysięcy drzewek, ofiarowanych przez niego na urządzenie tzw. parku angielskiego bezkwiatowego  (Matyjas, 2008).

Obszar parku był dość rozległy, dlatego został podzielony na kilka mniejszych wnętrz z boiskami do gry i zabawy.  Przestrzeń pomiędzy nimi wypełniono zielenią o swobodnej kompozycji. Podczas tworzenia parku posadzono wiele drzew, ustawiono wśród nich ponad 40 popiersi znanych polaków: Kościuszki, Długosza czy Kopernika, co poza możliwością zabawy, pozwalało najmłodszym poznać budzące dumę karty historii naszego kraju. Dodatkowo (poza dwunastoma boiskami) znajdowały się tu labirynty oraz altany urozmaicające dzieciom pobyt w parku (Majdecka – Strzeżek, 2002)

Na terenie ogrodu jordanowskiego pobyt dzieci rozplanowany był w maju i czerwcu od 17.30 do 19.00, natomiast w czasie wakacji od 18.00. Dzieci bawiły się i ćwiczyły w grupach 25 osobowych pod okiem wykwalifikowanych instruktorów (Fot.15) (studentów, lekarzy, nauczycieli) – na sygnał dawany za pomocą dzwonka, grupa opuszczała miejsce ćwiczeń i rozpoczynała następną, przewidzianą w planie zabawę.

Poza ćwiczeniami na przyrządach (Fot.16; Fot.17), wspinaczką, elementami lekkiej atletyki, łucznictwem, czy sportami wodnymi – integralnym elementem spędzania czasu w ogrodzie jordanowskim były pogadanki historyczne, wspólne śpiewanie pieśni patriotycznych i rozmowy. Utworzono tu także Pułk Dzieci Krakowskich (Fot.18), składający się ze starszych chłopców dla których niemałym wyróżnieniem było wstąpienie w jego szeregi. Młodzieńcy otrzymywali specjalne mundurki, odbywali nawet regularne manewry wojskowe. Po pewnym czasie z tych dzieci powstała galicyjska organizacja walki czynnej (drużyniaków oraz strzelców), a następnie Legiony (Fot.19). Poza wychowaniem patriotycznym Jordan zwracał uwagę na wychowanie plastyczne, wyrażane w deklamacjach, śpiewach chóralnych, plastyce oraz muzyce. Na terenie Parku obowiązkowe były kąpiele natryskowe, propagowano także nawyk picia mleka. O wychowanie politechniczne miały zadbać przeróżne pracownie, np. ogrodnicza, stolarska czy rzeźbiarska (Kamińska, 2008).

Podczas projektowania ogrodów dziecięcych na terenach miejskich zwracano uwagę na ich równomierne rozmieszczenie, na terenie całego miasta. Jeśli były to miasta fabryczne tworzono wśród kilku mniejszych – jeden większy ogród, przeznaczony do wypoczynku letniego i świątecznego. Zwracano uwagę na oddzielenie terenu zabaw od ulic za pomocą pasów zieleni, głównie ze względów bezpieczeństwa ale i ochrony przed hałasem oraz zanieczyszczeniami. W przypadku małych miast (do 30 000 mieszkańców) uważano, iż wystarczy jeden ogród jordanowski, zlokalizowany jak najbliżej centrum, jednak z dala od głównej trasy komunikacyjnej. Natomiast w przypadku skupisk ludzkich, takich jak osiedla mieszkaniowe powyżej 10 000 mieszkańców należy lokalizować ogrody na terenach atrakcyjnych pod względem przyrodniczym (ciekawe ukształtowanie terenu, las, woda) i jeżeli istnieje taka możliwość – przy szkołach. Pełny program dużego ogrodu jordanowskiego powinien zawierać następujące elementy:

  • place dla dzieci do lat 7,
  • place dla dzieci w wieku 7-10 lat,
  • place dla dzieci w wieku 10-14 lat,
  • plac z przyrządami gimnastycznymi,
  • piaskownicę,
  • brodzik z wodą,
  • plac dla matek,
  • trawiasty plac dla niemowląt
  • trawniki wypoczynkowe,
  • tor saneczkowy,
  • tor łuczniczy,
  • bieżnie,
  • strzelnica dla starszych dzieci,
  • plac do gimnastyki i przedstawień
  • lodowisko,
  • ogródek uprawowy dla dzieci z drzewkami owocowymi i karmnikami dla ptaków
  • w większych obiektach, można zagospodarować teren pod zwierzyniec z wybiegami dla zwierząt (Majdecka – Strzeżek, 2002).

„…Ważnym względem jest celowe i estetyczne projektowanie wnętrza ogrodu, oraz zabudowań. Ma to niezmiernie duży wpływ na ukształtowanie poczucia estetyki u dzieci; przyzwyczaja je do rzeczy celowych i estetycznych, a przez zetkniecie się bezpośrednie z przyrodą (…) uczy kochać czynnie naturę i jej piękno”  (Śliwowska, Wędrowski, 1937).

Obiekty podobne do Parku Jordana zaczęły powstawać w wielu miastach, w Galicji. W roku 1889 Warszawskie Towarzystwo Higieniczne otworzyło na terenie Agrykoli i w Ogrodzie Saskim ogródki dla dzieci. Pierwszy w stolicy park jordanowski powstał w 1928 roku u zbiegu ulic Bagatela i Alei Ujazdowskich. W 1961 roku na terenie naszego kraju istniało 610 ogródków jordanowskich oraz placów zabaw. Nawet w polskich normach urbanistycznych przewidywano 1-1,5 m terenu ogródka jordanowskiego na mieszkańca (H. Magdziarz, 2008). Jordanowski park zyskał sławę także poza granicami naszego kraju, podobne placówki utworzono m. in. we Lwowie i Tarnopolu (Matyjas, 2008).

Park Jordana odbudowany po zniszczeniach II wojny światowej do dzisiejszego dnia służy mieszkańcom Krakowa. Obecnie zajmuje powierzchnię około 21,5 ha  i usytuowany jest pomiędzy ul. Reymonta, ul. Reymana i al. 3 Maja (Ryc.3). To miejsce aktywnego wypoczynku nie tylko dzieci i młodzieży ale również dorosłych. Można spacerować nieregularnym układem ścieżek (Fot.20), wśród szpalerów drzew (Fot.21) podziwiać popiersia znanych polaków (Fot.22). Znajdują się tam wielkie wolne przestrzenie (Fot.23), dużo klombów, oczko wodne, wypożyczalnia rowerów, samochodzików elektrycznych (Fot.24) i sprzętu wodnego, boiska, skate park, dwa place zabaw, muszla koncertowa oraz obiekt gastronomiczny. Latem rozgrywają się amatorskie rozgrywki koszykówki, zimą można korzystać z małego stoku narciarskiego. Teren świetnie nadaje się do jazdy na rowerach, hulajnogach czy rolkach.

Ryciny/Fotografie
  • Ryc. 1. Kopia Planu Parku Dr Henryka Jordana w Krakowie, wykonana przez Majdeckiego w 1961r. na podstawie projektu Bolesława Małeckiego (Longin Majdecki [w:] Madecki L. 1964. Rejestr ogrodów polskich. PWN,Warszawa, s. 50)
  • Ryc. 2. Park Jordana w Krakowie – współcześnie (Anna Komorowska [w:] http://www.slideshare.net/pracowniak/x-pdod-kamienie-milowe-m-   9447892#btnNext ; 2012)
  • Fot. 1. Prof. Henryk Jordan (Bukowiec, Zawadzka [w:] Jordanowskie idee zdrowia i wychowania fizycznego (100 lat później),2008, Wszechnica Świętokrzyska, Kielce)
  • Fot. 2. Uczestnicy kursu gier sportowych, zdjęcie sprzed 1914 r. (Bukowiec, Zawadzka [w:] Jordanowskie idee zdrowia i wychowania fizycznego (100 lat później),2008, Wszechnica Świętokrzyska, Kielce)
  • Fot. 3. Boisko do plenerowych ćwiczeń gimnastycznych, koniec XIX wieku (Bukowiec, Zawadzka [w:] Jordanowskie idee zdrowia i wychowania fizycznego (100 lat później),2008, Wszechnica Świętokrzyska, Kielce)
  • Fot. 4. Boisko do plenerowych ćwiczeń gimnastycznych, koniec XIX wieku (Bukowiec, Zawadzka [w:] Jordanowskie idee zdrowia i wychowania fizycznego (100 lat później),2008,Wszechnica Świętokrzyska, Kielce)
  • Fot. 5. Pułk Dzieci Krakowskich, 1890 rok (Bukowiec, Zawadzka [w:] Jordanowskie Idee zdrowia i wychowania fizycznego (100 lat później),2008, Wszechnica Świętokrzyska, Kielce)
  • Fot. 6. Legiony Polskie na schodach pawilonu restauracyjnego w Parku Jordana, w 1914 roku. (Bukowiec, Zawadzka [w:] Jordanowskie idee zdrowia i wychowania fizycznego (100 lat później), 2008, Wszechnica Świętokrzyska, Kielce)
  • Fot. 7. Przykład ścieżki w krakowskim Parku Jordana (Fotografia własna; 2009)
  • Fot. 8. Szpaler grabowy w krakowskim Parku Jordana (Fotografia własna; 2009)
  • Fot. 9. Popiersia znanych Polaków w krakowskim Parku Jordana – od lewej: Książe Kardynał Adam Stefan Sapieha oraz Marszałek Józef Piłsudski (Fotografia własna; 2009)
  • Fot. 10. Otwarta przestrzeń rekreacyjna na terenie Parku Jordana w Krakowie (Fotografia własna; 2009)
  • Fot. 11. Samochodziki elektryczne – dodatkowa atrakcja na terenie krakowskiego (Fotografia własna; 2009)
Piśmiennictwo
  • Bukowiec M. 2008. Życie i dzieło Henryka Jordana. Recepcja i znaczenie. Jordanowskie idee zdrowia i wychowania fizycznego (100 lat później), Wszechnica Świętokrzyska, Kielce, 117 ss.
  • Czałczyńska – Podolska M. 2009. Ewolucja Placu zabaw. Koncepcja dla dzieci w Europie i Stanach Zjednoczonych. Przestrzeń i forma ’13, [on-line:  http://www.pif.zut.edu.pl/pif-13_pdf/B-01_Czalczynska-Podolska.pdf ]
  • Kamińska J. 2008. Henryk Jordan prekursorem rekreacji ruchowej w Polsce. Jordanowskie idee zdrowia i wychowania fizycznego (100 lat później), Wszechnica Świętokrzyska, Kielce, 117 ss.
  • Komorowska A. 2011. Kamienie milowe w myśleniu o przestrzeniach dla dzieci, czyli krótka historia placów zabaw. Pracownia K. [on-line: http://www.slideshare.net/pracowniak/x-pdod-kamienie-milowe-m-9447892]
  • Majdecka – Strzeżek A. 2002. Ogrody jordanowskie z dawnych lat. Place zabaw – miejsce harmonijnego rozwoju. Materiały seminaryjne. Wrocław
  • Matyjas B. 2008. Działalność społeczno – pedagogiczna Henryka Jordana. Jordanowskie idee zdrowia i wychowania fizycznego (100 lat później), Wszechnica Świętokrzyska, Kielce, 117 ss.
  • Śliwowska H., Wędrowski  K. 1937. Ogrody Jordanowskie. Główna Księgarnia Wojskowa, Warszawa